Uluslararası İlişkilerde Oyun Teorisi

1950 li yıllardan sonra uluslararası çatışmaları incelemek için kullanılmaya başlanan oyun teorisi oyuncuya amaçlarının ne olması gerektiği konusunda bir öneride bulunmaz.

Oyun kuramı temelde oyuncuların kararlarının birbirlerini etkilediği sosyal etkileşim durumlarını incelemek ve açıklamak için kullanılmaktadır. Çeşitli bilim dallarında kullanılmaktadır. Basit bir strateji oyunundaki çeşitli simülasyon seçenekleri olarak değerlendirilebilir. 

Oyun kuramında sadece oyuncunun en iyi sonuca ulaşması için uyması gerektiği kuralları ortaya koyulur.

Belli varsayımları şunlardır;

-Oyuncu, olası tüm sonuçlar arasında tercih yapabilmektedir.

-Oyuncu faydayı maksimize etmeye çalışır.

-Kendi davranışı üzerinde kontrol sahibidir.

-Oyun adilce oynanmalıdır.

-Her oyuncu otonom bir aktördür. Kendi amaçları ve bağımsızlığı olan.

-Oyunun kuralları, oyunun nasıl oynanacağı; strateji, kazançlı çıkmak için gerekli taktik ve yöntemleri, sonuçlar ise, oyunun sonunda tarafların elde edecekleri kazançları belirlemektedir.

-Günlük yaşamdaki poker, briç gibi oyunlar pek çok yönü ile diplomatik ve iş dünyası rekabetine benzer.

-Ayrıca çeşitli opsiyonlar ile farklı sonuçlar da elde edilebilir.

-Genelde oyunun sonucu belli değildir. Çünkü oyuncuların ne yapacağını tam olarak kimse kestiremez. Sonuçlar birbirine bağlı olmaktadır.

-Bu belirsizlik oyuncuların rasyonel olmasını sağlar. İyi bir komutan, rakibin ne yapacağını tahmin etmeye değil, rakibin kapasitesine göre hareket etmeye çalışmalıdır.

-Her oyuncu kazanmak için oynamaktadır. Adım adım hareket edilir ve sonuca ulaşmaya çalışılır.

Oyunlar çeşitli kriterlere göre sınıflandırılmaktadır.

-Oyuncu sayısına göre; tek kişi, iki kişi veya ikiden fazla kişi olarak oyun teorisi öngörülebilir. Tek kişilik oyunlarda oyuncu, doğaya ve şansa karşı yarışır. İki kişilik oyunlarda ise çıkarlarının çatışıp çatışmadığına bağlı olarak oyuncular işbirliğine veya rakibi karşısında kazançlı çıkmaya çalışırlar. Çok oyuncu ile oynanan oyunlarda oyuncular başka ortaklar ve izleyecekleri stratejileri seçmede daha fazla opsiyona sahip olmaktadır. İttifak bu oyunlarda önemli bir rol oynamaktadır.

-Oyuncuların sahip olabilecekleri enformasyona göre; geçmişte olan olaylar, tarafların rakibin nasıl oynadığı ve kime güvenebilecekleri konusunda bilgi edinmelerini sağlamaktadır. 

-Oyunların işbirliğine açık olup olmamasına göre,

-Kazancın yapısına göre, ikiye ayrılır.

Sabit Toplamlı (fixed sum):

Oyuncular arasında tam rekabete dayalı oyunlardır. Yani birinin kazancı diğerinin kaybına eşit olduğundan sonuç sıfır olmaktadır. Bir oyuncunun kazancı diğer oyuncu için aynı oranda kayıp anlamına gelmektedir. Uluslararası alanda bu tarz oyunların örnekleri arasında 1872 de Fransa Alsace Lorein'i Prusya'ya kaptırması olayında, Fransa'nın kaybı Prusya'nın kazancına eşitti.

Değişken Toplamlı:

Sıfır toplamlı olmayan oyunlardır. Oyunun sonundaki toplam kazanç tarafların izleyecekleri ortak stratejilere bağlı olarak değişebilmektedir. Oyuncular arasında yapılacak işbirliği veya izlenecek stratejinin koordinasyonu oyunun sonunda elde edilebilecek toplam kazancı arttırabilir. Bu tarz oyunlar rekabete de açıktır.

ÖRNEK OYUNLAR

A. Karşılık Tehdit Algılaması ve Tavuk Oyunu

Değişken toplamlı oyunlara verilebilecek en klasik örneklerdendir.

-Tavuk oyunu, aynı şeritten karşı yönde son hızla seyreden iki genç sürücünün cesaretlerini göstermek amacıyla oynadıkları ve yıllar önce bir Hollywood filminden esinlenerek geliştirilen bir oyundur.

-Oyun kullarına göre, sürücülerin diğerine çarpmamak için son anda şerit dışına çıkan oyunu kaybettiğinden tavuk olarak adlandırılıp takım arkadaşlarının gözünden düşerken, şerit değiştirmeyen oyuncu oyunu kazanmakta ve kahraman olarak nitelendirilmektedir.

-Sürücülerin önünde duran opsiyonlardan birincisi işbirliği yaparak her ikisinin birden şerit dışına çıkması, (ancak diğer oyuncunun bunu yapmama olasılığı vardır) ikincisi şerit değiştirmeyip diğerinin şerit değiştirmesini ve tavuk olmasını sağlayarak oyunu kazanıp kahraman olmaktır.

-Fakat bu oyunda iki tarafın karşılıklı olarak hızla sürmeleri durumunda ne yapacaklarını görmeleri mümkün olmadığından her ikisi de daha önceden planladıkları şeyi uygularlar. Bu oyunda en rasyonel opsiyon işbirliğidir. 

-Sonuç olarak bu tip oyunlar işbirliği olmadan ya da işbirliği yapılarak da oynanabilir. İşbirliği taraflar arasında iletişimi kuvvetlendirir. Sıfır toplamlı olmayan oyunlara bir örnek de soğuk savaş döneminde meydana gelmiştir. Tarafların rasyonel davranması Küba ve Berlin krizinde olduğu gibi kesin üstünlüğün söz konusu olmadığı bir biçimde uzlaşmayla çözümlenmiştir.

Geyik Avı Oyunu

Değişken toplamlı bir diğer oyun örneğidir.

-Buna göre tam acıkmış olan bir avcı grubu gördükleri geyiğin etrafını çevirip, işbirliği yaparlarsa avlayacakları geyikle hepsinin karnı doyacaktır. Fakat burada avcıları bir araya getiren ortak çıkar açlık olduğu için herhangi birinin vazgeçmesi geyiğin kaçmasına neden olacak ve ortak amaca hiç ulaşılamayacaktır.

-Amaca ulaşılması işbirliğinin tam olarak gerçekleşmesine bağlıdır. Ancak her bir tavşanla da doyabileceğinden (çıkarını tek başına başka bir yolla gerçekleştirebileceğinden) pusu esnasında gördüğü bir tavşanın peşine düşerek pusuyu (işbirliğini) bozarsa belki bir tavşanı avlayacak belki de geyik avlanamadığı gibi tavşanı da kaçırıp hiçbir şey avlayamayacaktır.

-Dolayısıyla her bir avcı için iki alternatif söz konusudur. Ya işbirliğini seçerek tatmin edici sonuca ulaşmak, ya da bireysel çıkarı küçük ölçüde tatmin etmeye çalışarak kazancı riske sokmak. Çok taraflı uluslararası çatışmaların birçoğuna uygulanabilecek nitelikte olan bu tür oyunlarda taraflar için en rasyonel olanı işbirliğini tercih etmeleridir.

Mahkumun İkilemi Oyunu

Değişken toplamlı oyunlara verilebilecek bir diğer ilginç örnek ise mahkumun ikilemi (prisoners dilemma) oyunudur. İki devlet arasında söz konusu olan çatışmalara uygulanabilecek ve gerçekçi sayılabilecek bir modeldir.

-Oyuna göre, hapishanede birlikte suç işledikleri iddiasıyla yargılanan iki mahkumun hüküm giymesi en azından birinin konuşarak suçu işlediklerini itiraf etmesine bağlıdır. (her ikisi de itiraf etmezse suçlu bulunamayacaktır)

-Buna göre ayrı hücrelerde bulunan mahkumların tek tek sorgulanmaları esnasında suçu diğerinden önce itiraf edecek kişiye bir miktar para verileceği ayrıca serbest bırakılacağı vaadinde bulunulmaktadır. Böylece arkadaşının mahkum olması için gerekli suç tutanağının oluşturulması sağlanacaktır.

-Ancak arkadaşı erken hareket ederek konuşursa aynı şey bu mahkum için söz konusu olacaktır. Yani arkadaşı ödüllendirilip serbest kalırken, kendisi mahkum olacaktır. İkisi de aynı gün itiraf ederlerse, mahkumiyet süresi belli ölçüde azalacak fakat yine de mahkumiyet söz konusu olacaktır. Eğer ikisi de konuşmamayı tercih ederse, para ödülü almayacak ama serbest kalacaklardır. Her ikisine de düşünmeleri için bir gün süre verilmiştir.

-Bu süre içerisinde mahkumlar önlerindeki stratejiyi düşünmeye başlarlar. İki alternatif söz konusudur. Ya işbirliği yaparak konuşmayıp birlikte serbest kalmak ya da itiraf ederek büyük bir cezadan kurtulmak. En rasyonel strateji, aynı gün konuşup suçlarının itiraf etmeleri olacaktır. Çünkü aralarında hiçbir iletişim aracı olmadığından bir diğerine güvenmek zorundadırlar. 

Silahlanma yarışları, çeşitli nedenlerle tırmanma (karşılıklı misilleme) durumları ile aralarında ideolojik nedenlerle çatışma olan ülkeler arasındaki sorunların bir türlü çözülememesi mahkûmun ikilemini benzetilmektedir. Bunun sebebi iletişimin eksikliği, karşı tarafında ne yapacağının bilinmemesi ve diğer sebeplerle karşı tarafa tam olarak güvenmemekten gelir.