Dış Ticaret Çarpanı

Toplam harcamalarda belli miktar artışın milli gelirde birkaç kat büyüklüğünde artış doğurmasına “çarpan” (multiplier) mekanizması denilmektedir.

Açık ekonomilerde çarpanın elde edilişi şöyle açıklanabilir.

Aşağıdaki grafikte görüldüğü gibi üst ve alt kısımlardaki E noktasında, başlangıç toplam eksilmeler, toplam eklentilere eşitlenmektedir. Milli Gelir YE düzeyinde dengede olmaktadır.

S + M = I + X

Otononom harcamalardan*1 birisinde, örneğin ihracatta bir değişme meydana gelmiş olsun. Bu durum nedeniyle, milli gelir yükselecektir ve o zamana kadar mevcut olan denge bozulacaktır.

Milli Gelirdeki artış, aynı şekilde tasarruf ve ithalatta da bir artış etkisi yaratmaktadır. Sonuç olarak, tasarruf ve ithalatta ortaya çıkan bu artışlar ile yatırım ve ihracattaki artışlar eşit olduğunda yeniden milli gelir söz konusu dengeye ulaşabilecektir.

Özetle, yeni milli gelir dengesini aşağıdaki koşulu sağlayan düzeyde gerçekleşecektir.

ΔI + ΔX = ΔS + ΔM

Bu koşuldan elde edilecek çarpan (k) katsayısının değeri aşağıdaki formülle bulunmaktadır.

k = 1/MPS + MPM

MPS: Marjinal Tasarruf Eğilimi (marginal propensity to saving)
MPM: Marjinal İthalat Eğilimi (marginal propensity to import)

Milli Gelirdeki değişme ise aşağıdaki formüle göre hesaplanabilmektedir.

ΔY = 1/MPS+MPM (ΔI+ΔX)

Formülden anlaşılabileceği gibi açık ekonomilerde çarpanın değeri marjinal tasarruf eğilimi ile marjinal ithalat eğilimleri toplamının tersine eşit olmaktadır.

Açık ve Kapalı ekonomi arasındaki farka istinaden kapalı ekonomide sadece marjinal tasarruf eğiliminin tersine eşit olmaktadır.

Bu nedenle açık ekonomi çarpanının değeri kapalı ekonomi çarpanından daha küçük olmaktadır. Bu da Keynes modeline göre ortaya konan doğal bir sonuçtur. Çünkü açık ekonomilerde milli gelir akımından ayrılan sızıntılar tasarruflarla birlikte ithalattan oluşmaktadır.

Açık ekonomilerde de milli geliri etkilemesi açısından ihracat ve öteki harcama kalemlerindeki değişmeler arasında bir farklılık görülmez. Neticesinde, yukarıdaki formülde ihracat yerine otonom yatırımların artması da aynı etkiyi doğurmaktadır.

Açık ekonomi çarpanı üstteki grafikte görülmektedir. Örneğin ihracatta ΔX kadar bir artış, grafiğin üst kısmında toplam harcamaları I+X' düzeyine çıkartmıştır. Sonuç olarak milli gelirin ΔY kadar artmasına neden olmuştur.

Grafiğin alt kısmında bunun etkisi X-M fonksiyonunun X'-M biçiminde yukarıya kayması ile gösterilmektedir. Görüldüğü gibi ihracat artışından sonra Milli Gelir Dengesi YF gibi yeni bir denge noktasına kaymıştır. Dış ticaret bilânçosu açığı da FYF düzeyine inmiştir.

Yazının üst kısmında vermiş olduğumuz formülü somut bir örnek üzerinde gösterelim.

Diyelim ki, marjinal tasarruf eğilimi 0,20 ve marjinal ithalat eğilimi 0,05 dir.

Bu durumda çarpanın değeri ne olmaktadır?

Mesela ihracatta 100 liralık artışın milli gelirde yarattığı artış ne kadar olmaktadır (çarpan katı artış söz konusu olacaktır)

Bu değerler formülde yerine konulursa, çarpan katsayısı:

k = 1/(0,20+0,05)
k = 4
olarak bulunur.

Milli Gelir artışı da ΔY = k . ΔX = 4 . 100 = 400 olmaktadır.



1.Otonom harcama temel olarak ekonomide kendisi dışında hiçbir amaç gütmeyen işlemleri ifade eder. Bu ayrımı örnekle şöyle ortaya koyabiliriz. Ekonomideki ithalat veya ihracat insanların günlük ihtiyaçlarına yönelik olmaktadır. Yani bu durumdan başka bir amaca sahip değildir. Fakat, merkez bankasının yaptığı döviz alım ve satımları ise, amaç olarak ekonominin düzenlenmesine yöneliktir. Yani kendisine ait bir amaç taşımamaktadır.