Kayıtsızlık Eğrileri --- (Indifference Curves)

İktisat biliminde önemli bir konu olan bir ürünün onu kullanan tarafından ne kadar fayda getirdiğinin ölçülmesi konusu, kayıtsızlık eğrileri ile mümkündür.

Teklif Eğrileri gibi talep koşullarının uluslarası ticarete etkileri açısından nasıl bir değişim gösterdiğini de kayıtsızlık eğrilerinin toplumsal bazda ele alarak anlamak mümkündür.

Öncelikle konu hakkında temel bilgi eksikliği olanlara yönelik bireysel kayıtsızlık eğrilerinin ne olduğunu ve nasıl bir analiz yapılarak kullanıldığı üzerinde duracağız. Ardından toplumsal kayıtsızlık eğrilerine geçerek, bunun dış ticaret bağlamında nasıl değerlendirildiğini öğreneceğiz.

BİREYSEL KAYITSIZLIK EĞRİLER (CONSUMER INDIFFERENCE CURVES)

Temelde bahsettiğimiz gibi, bireyin tüketimden elde ettiği haz ve faydayı mutlak değer olarak metre vb. ölçüler ile ölçmek imkansızdır. Fakat, faydanın ölçülmesi karşılaştırmalı şekilde ölçülebilir. İki mal ele alınarak, tüketiciye aynı oranda fayda sağlayacak mal bileşimlerinin oluşturduğu eğriyi gösterir. Görüntü olarak orijine dış bükeydir. Aşağıdaki grafikte daha net olarak görüp, nasıl bir değerlendirme ortaya koyduğunu açıklayabiliriz.

Grafikte görüldüğü gibi bu eğri üzerinde tüketici aynı düzeyde faydayı çeşitli mal bileşimleri ile sağlar, ayrıca ortaya koyduğu şekil ile tüketicinin tercihlerini ve söz konusu mallara karşı olan taleplerini göstermesi açısından önemlidir.

Örnek olarak,
S1 noktası üzerinde birey OA miktar X malı, OB miktar Y malı tüketir.
S2 noktası üzerinde birey OC miktar X malı, OD miktar Y malı tüketir.
Her iki noktasında I0 eğrisi üzerinde olmasının anlamı aynı düzeyde fayda getirdiğini gösterir.

Bu eğri üzerindeki her nokta kayıtsızdır (tercih edilmez). Yani her nokta aynı faydayı verdiği için karşılıklı olarak birbirine tercih edilmez.

Bu noktada ortaya çıkan önemli bir noktada, Marjinal İkame Oranıdır (marginal rate of substitution), ΔY/ΔX nin değeri ile ifade edilir, kısaca söz konusu eğrinin eğimine bağlı olarak, malların birbirleriyle değiştirilmesi durumunda karşılaştırmalı değerlerini gösterir.

Kayıtsızlık eğrisi üzerinde yapılan hareketlerde bir üründen daha fazla elde ederken, diğer üründen sahip olduğu miktar azalır. Ayrıca, eğri üzerindeki değişimlerde bir maldaki artıştan elde edilen fayda, diğer malın azaltılması neticesinde ortaya çıkan fayda kaybına tamamen eşittir.

Grafikteki örnekten gördüğümüz şekilde, eğer S1 noktasından S2 noktasına bir hareket gerçekleşirse, bunun anlamı sahip olunan Y malının azalması, X malının artmasıdır.

Söz konusu eğrinin orijine dış bükey olması ise, kaybettiği her birim mal karşılığında, diğer maldan daha fazlasını vermek gereklidir. Çünkü ancak bu şekilde elde edilen verim aynı düzeyde kalacaktır.

I0 ile I1, I2 eğrileri arasındaki fark ise fayda düzeyinin daha fazla olduğunu ifade eder. Io eğrisi üzerinde 50 toplam fayda elde ediliyorsa, I1 eğrisinde ise bu daha yüksek yani 60 gibi bir toplam fayda olabilmektedir. Fakat, aynı iki ürün ve kişiye ait zevk ve tercihler söz konusu olduğu için kayıtsızlık eğrisinin genel şekli aynı kalmaktadır.

Bu genel özellikleri bağlı kalmak üzere, sonsuz sayıda kayıtsızlık eğrisi elde edilebilir. Ama aynı ürünlere ve kişiye bağlı olan kayıtsızlık eğrileri bu gerçeğe bağlı olarak hiçbir zaman kesişmezler.

TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ

Bireysel Kayıtsızlık Eğrileri Mikro İktisat'ın konusuna girer. Uluslarası İktisat bakımından önemli olan ise toplumsal kayıtsızlık eğrileridir. Temelde tamamen aynı varsayım üzerine kurulmasına rağmen, girdiler ve sonuçları bakımından makro bir özelliğe sahiptir. Birey yerine Toplumsal talep koşullarını bilmek oldukça önemlidir.

Kayıtsızlık eğrileri toplumun çeşitli refah düzeylerini ve talep koşullarını göstermek amacıyla kullanılır.

Pek tabii ki, bireysel kayıtsızlık eğrisindeki kesinlik yerine daha genelleyici bir özellik söz konusudur. Bunun nedeni bireylerin çok çeşitli zevk ve tercihlere sahip olması mümkün görünmektedir. Toplumsal kayıtsızlık eğrileri temel olarak, gelir dağılımını gösterir, çünkü bu bağlamda gerçekleşen bir değişme kayıtsızlık eğrisinde de değişme demektir.

Dış ticaretteki değişmelerin de aynı şekilde toplumun gelir dağılımını değiştireceği açıktır. Basit bir örnek vermek gerekirse, ithalata rakip malları üretenler zarar görürken, ihracatçıların yarar sağlamaları verilebilir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken çoğunluğun yani zarar ve yararın karşılıklı değerlerini bilmek ve neticesinde toplumsal boyutta yarar mı zarar mı ortaya çıktığını anlamak mümkün olacaktır.

Zarar karşılama ilkesi (compensation principle) söz konusu durumda önem taşır. Bu ilke, gelir dağılımın gerçekte değişmiş olduğu durumlarda toplumun refahının arttığını söyleyebilmek için kazananların gelirindeki artışla zarara uğrayanların zararı karşılanmakta ve hala geriye gelir fazlası kalması durumu olmalıdır. Ayrıca, sosyal bir politika olarak çeşitli vergilerle kazananlardan alınan paraların zararda olanlara aktarılması beklenmektedir, aksi takdirde gelir dağılımında eşitsizlikler görülmesi olasıdır.

Sonuç olarak kazanç ve zarar dengesine bağlı olarak toplumsal olarak kazanç veya zarar söz konusu olduğunu belirlemek mümkündür.

Ekonomik analizdeki kolaylıkları nedeniyle, toplumsal kayıtsızlık eğrileri iktisatçılar tarafından yoğun olarak kullanılmaktadır. Toplumun talep koşullarını incelemek açısından önem taşımaktadır.

Bireysel kayıtsızlık eğrisiyle aynı doğrultuda olmak üzere, Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri de toplumsal düzeyde aynı faydayı sağlayan mal bileşimlerini ifade eder. Ait oldukları toplumun talep koşullarını göstermektedirler.

Aşağıdaki grafikte bazı kayıtsızlık eğrilerini görmekteyiz.

Grafikte görüldüğü gibi her eğri bir kayıtsızlık eğrisini ifade etmektedir. Kağıt eksenine yakın çizilen eğriler o toplumda kağıta daha fazla talep olduğunu, Buğday eksenine yakın çizilen eğriler ise söz konusu toplumda buğdaya yönelik bir eğilimin olduğunu gösterir.

Aynı paralelde çizilen eğriler fayda düzeyindeki farklılıkları gösterirken, k eğrileri ile b eğrileri arasındaki farklılıklar zevk ve tercihlerdeki değişmeyi göstermektedir.

Dış Ticaret açısından bu talep koşullarına bağlı olarak oluşan talep düzeylerinin uluslarası fiyatları nasıl etkilediği önemli bir konudur. Diğer yazılarımızda daha ayrıntılı olarak kullanacağımız toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin temel özelliklerini öğrenmek diğer bölümlerde bize kolaylık sağlayacaktır.