Döviz Arbitrajı

Döviz, menkul değer, ticari mal veya üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı zaman dilimindeki fiyat farklılıklarından kâr sağlamak amacı güden eşanlı alınıp satılması (veya satılıp alınması) şeklindeki işlemlere arbitraj (arbitrage) denilmektedir.

Kısaca, *bir ekonomik varlığın bir yerde ucuza alınıp, diğer yerde pahalıya satılmasını ifade eder. Bunun nedeni tek fiyat uygulamasının gerçekleşmemiş olmasıdır.

Arbitraj, geniş kapsamlı bir ticari ve mali varlık grubu için uygulanabilen bir mekanizmadır. Bu faaliyetin temel ayırıcı özelliği, söz konusu işlemin herhangi bir risk üstlenilmeden aynı andaki fiyat farklılığından kazanç getirmesidir. Risksiz olması arbitrajı spekülasyondan ayıran en temel özelliktir.

Bu yazımızda Döviz arbitrajı üzerinde duracağız.


Yer Arbitrajı (iki uçlu arbitraj)

Döviz arbitrajı, bir ulusal paranın diğer ulusal para karşısındaki değişim oranının (kurunun) çeşitli piyasalarda aynı andaki fiyat farklılıklarından kaynaklanmış olabilmektedir.

Açıklamada basitlik sağlamak amacıyla, döviz alış ve satış kurunun aynı olduğunu ve başka bir işlem giderinin olmadığını varsayalım.

Bu koşullar altında, belli bir anda New York ve İstanbul piyasalarında geçerli TL/$ kurları şu şekilde olsun;

İstanbul Piyasası: 1$ = 2,10 TL
New York Piyasası: 1$ = 2,25 TL

Görüldüğü gibi dolar o anda TL cinsinden İstanbul'da ucuz, New York'ta ise pahalı satılmaktadır. Bu fiyat farklılığından kâr etmek isteyen arbitrajcı hemen harekete geçmelidir.

Bu amaçla İstanbul piyasasından TL karşılığı Dolar satın alacak ve bu aldığı dolarları New York piyasasından yeniden TL ye dönüştürecektir. Bu işlemleri gerçekleştirdiği zaman, dolar başına kazancı 0,15 TL olacaktır.

Kârlılık olanaklarının belirlenmesi anlamında arbitrajın temel ilkesi, bir ulusal para ile başlanıp sonunda yine aynı ulusal paraya dönülmesidir. Yukardaki örnekte TL kullanıldığı gibi aynı şekilde dolar ile başlanıp dolar ile de bitirilebilir. Bunu New York'ta dolar satarak ve buradan aldığı TL leri İstanbul'da düşük fiyattan dolara çevirerek yapabilmektedir.

Piyasa veya yer farklılıklarından kaynaklanan bu arbitraj türüne 'yer arbitrajı' (spatial arbitrage) denilmektedir. Ayrıca, iki farklı para ile alakalı olduğundan buna 'iki uçlu arbitraj' (two point arbitrage) da denilebilmektedir.

Arbitrajcı söz konusu işlemleri aynı uluslarası bankada aynı anda gerçekleştirdiği için kur değişmelerine bağlı bir riske girmiş olmaz.

Arbitrajcının kendi adına kâr sağlaması yanından piyasalar arasındaki kur farkının giderilmesini sağladığı da bilinmektedir. Kur eşitliği sağlandığı anda kârlılık ortadan kalkacağı için arbitraj da son bulmaktadır.

Sonuç olarak, arbitraj çeşitli piyasalarda kurlar arasında bozulan dengeyi gidermekte ve dünya çapında kurlar arasında bir uyum sağlanmasına (Tek Fiyat Kanunu) yardımcı olmaktadır. Gerçekte işlem giderleri de hesaba katıldığı için bu tek fiyat durumu giderleri yansıtacak miktarda farklılığa sahip olabilmektedir.


Çapraz Kur Farklılıklarına Bağlı Arbitraj

Arbitrajlar bazen piyasalar arasındaki farklılıklardan değil, aynı piyasa içerisindeki bir ulusal paranın diğerine göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasında oluşabilecek farklılıklardan kaynaklanmış olabilir. (Dolaysız ve Çapraz Kur hakkında bilgi almak için tıklayınız)

Söz konusu durumu daha net anlayabilmek için bir örnek üzerinden gidelim.

Daha basite indirgemek adına alış ve satış kurlarının aynı olduğunu varsayalım.

Bir piyasa üzerinde dolar, euro ve TL yi ele alalım. Aşağıdaki fiyatlar üzerinden işlem gördüklerini kabul edelim.

1$:2,00€ 1$:2,50TL 1€:1,00TL

Diğer piyasalarda da bu şekilde bir durum olduğu düşünüldüğünden burada bir yer arbitrajı olmadığı görülmektedir. Fakat, piyasadaki kurlardan € nun dolaysız TL kuru ile çapraz kuru arasında bir uyumsuzluk olduğu görülmektedir.

Çünkü piyasadaki dolaysız TL/€ kuru 1,00TL/1€ iken, hesaplanan çapraz kur 1,25TL/1€ olmaktadır. Bu nedenle, avronun TLye göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasında bulunan 0,25TL/€ ölçüsündeki fark, arbitrajcıyı harekete geçirecektir.

Arbitrajcının burada izleyeceği yol ise şu şekilde olacaktır;

Elinde avro bulunduğunu kabul ettiğimiz bir arbitrajcı, öncellikle bu avrolarlar dolar satın alacaktır, böylece 2€ karşılığında 1$ elde edecektir.

Daha sonra bu dolarları TL'ye dönüştürünce 2,50 TL ye sahip olmuş olur. Daha sonra söz konusu TL'ler ile € satın alarak (2,50TL:2,50€) başladığı yere geri dönecektir. Bu işlemin sonucunda 1 avro başına 0,25 TL kâr etmiş olacaktır. (2€ için 0,50TL kâr)

Örnekte görüldüğü gibi arbitraj mekanizması, doların avro kuru ile TL kurunu ve avronun TL kurunun yükseltir. Böylece arbitraj faaliyetleri sonrası bu uyumsuzluk giderilmiş olacak ve çapraz ve dolaysız kurlar eşit düzeye gelecektir.

Daha önce söylendiği gibi, yer arbitrajında iki farklı ülkenin ulusal parası ve iki işlem gerekli olmaktaydı.

Çapraz kur farklılıklarına bağlı arbitraj ise üç farklı ülkenin ulusal parası ve üç ayrı işlem gerektirmektedir. Bu nedenle bu arbitraja 'üç uçlu arbitraj' (three point arbitrage) da denilmektedir. Arbitraj daha fazla sayıda ulusal para ile ilgili de olabilmektedir, daha karmaşık bir yapıya sahip olsa da temel mekanizma hep aynıdır. Belli bir anda kur farklılıklarının oluşması ve bu fiyat farklılığından kazanç elde etmek için ilgili paraların eş zamanlı olarak alınıp satılması bu temeli oluşturur.

Üç Uçlu Arbitrajı Grafik ile Açıklama

Yazımızın üst kısmında belirtildiği gibi işlem giderleri yok sayıldığı için ele alınan üç ulusal paranın arasındaki değişim oranlarının, arbitraj mekanizmasıyla, birbiriyle uyumlu olması gerekmektedir.

Bunu açıklama maksadıyla bir örnek verelim, ele alınacak ulusal paralara A, B ve C diyelim. C nin de aynen dolarda olduğu gibi diğer ulusal paraların fiyatını belirlemek için ortak para birimi olduğunu kabul edelim.

Kendi aralarında doğrudan bir kur bulunmadığı durumda, A ve B arasında olması gerek doğrudan kur üç uçlu arbitraj yoluyla belirlenebilir.

Gerçek hayattaki bir örneğe bakmak gerekirse, Bu ulusal paraların Türk Lirası, Rus Rublesi ve Amerikan Doları oldukları varsayılırsa, Gerek TL, gerek Ruble fiyatları dolar cinsinden ifade edilmektedirler. Bu durumda Ruble ile TL arasındaki doğrudan denge kuru (RR/TL) şu şekilde bulunabilmektedir.

RR/TL = $/TL x RR/$

Bu eşitlik 'üç uçlu arbitraj' (three point arbitrage) olarak bilinmektedir. Hem anında hem de vadeli kurlara uygulanmaktadır. Bu eşitliğin olmaması üç uçlu arbitraja dayalı kâr fırsatlarını ortaya çıkartacaktır. Bu arbitraj faaliyetleri sonrası yine dengenin kurulması gerçekleşecektir.

Bu ifade edilen ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için aşağıdaki sistemi kullanabiliriz.

Üç sözü edilen ulusal parayı bir üçgenin birer köşesine yerleştirelim. Tabanda doğrudan doğruya birbirine dönüştürülmesi istenen paralar, tepe noktasında ise ortak payda olarak dolar gösterilsin.

Okların yönü hangi paranın hangisine dönüştürüleceğini göstermektedir. TL'den RR'ye doğru uzanan ok, liranın rubleye doğrudan dönüştürülmesi demektir.

Diğer okların yönü ise dolaylı yolu göstermektedir, yani TL önce dolara sonra Ruble'ye çevrilmektedir. Okların, TL köşesinden $ a gidilmesi ve oradan da RR'ye yönelmesi bu işlemleri yansıtmaktadır.

Okların bulunduğu kenarlar aynı zamanda ulusal paranın karşıdaki paraya göre fiyatını belirlemektedir. Örneğin; TL'den dolara yönelmiş olan ok, TL'nin dolar kurunu göstermektedir. (1 TL'nin değiştirilebildiği dolar miktarı şeklinde tanımlanan kur [dolaylı kotasyon] simgesel olarak $/TL biçiminde gösterilmiştir)

Aynı şekilde dolardan rubleye yönelen ok ise, RR/$ kurunu, yani dolar başına ruble miktarını belirtir. (dolaysız kotasyon) Özetle, kurların bu şekilde ifadesi paydada yer alan ulusal paranın, paydaki gösterilenin kaç birimiyle değiştirildiğini görebilmekteyiz.

Bu sayede, dolaylı yoldan, yani çapraz kurlar yöntemiyle 1 TL nin karşılığı olan ruble miktarı şöyle bulunmaktadır.

RR/TL = $/TL x RR/$

RR/TL = 1,00/2,00 x 1,00 = 1/2 = 0,50 elde edilir.

Eğer doğrudan kur bu şekilde bulunan kur değilse, üç uçlu arbitraja dayalı kâr fırsatları söz konusudur.

RR/TL > $/TL x RR/$ olduğu durumda, Burada RR/TL kuru dolaysız kurlardan elde edilecek çapraz kura uyumlu değildir. Bu sebeple, elinde TL olanlar bunları dolara dönüştürecek ve dolarla ruble satın alacak ve rube fonları TL ye dönüştürecektir. Böylece bozulan denge bu faaliyetlere bağlı olarak dengelenecektir. Tabii ki bundan kar sağlayan arbitrajcı olmaktadır.

Örnekte ifade edildiği gibi ülke piyasalarında fazla talep edilmeyen paraların işlem giderleri yüksek olmaktadır. Bu yüzden Meksika peso'su, Hindistan rupi'si gibi paralara yönelik işlemlerin ilk önce dolara çevrilerek yapılması daha avantajlı olmaktadır.

İşlem Giderlerinin Hesaba Katılması

Yukarıdaki incelemelerimizde işlem giderlerinin sıfır kabul etmiştik. Fakat, gerçek hayatta işlem giderlerinin olduğu yadsınamaz bir durumdur. Bu nedenle, her dövize ait ilgili piyasada bir alış ve satış kuru olacaktır. İşlemci dövizi piyasadan satış fiyatından alacak ve alış fiyatından satacaktır. Arbitrajın ortaya çıkması için kâr fırsatlarının işlem giderleri farkından büyük olması gerekli olacaktır.

Doların söz konusu durumdaki etkisi açıktır. Uluslarası ticaret açısından ticari işlemlerde aracı para (vehicle currency) rolüne sahip doların iki ufak ülke arasındaki ticarette bu ülkelerin parası yerine kullanıldığı görülmektedir. Böyle bir aracı para kullanılması ticareti hızlandırma ve değerindeki göreceli istikrar sebebiyle taraflara yarar sağlamaktadır.