Borsa Opsiyonları (Döviz Piyasası)

Borsa opsiyonlarında kullanılan yabancı paranın cinsi, döviz miktarı, vade tarihleri ve uygulanacak fiyatlar yönünden standartlaştırılmıştır. Bu bakımdan gelecek döviz işlemlerine (ayrıntılı bilgi için tıklayınız) benzetilebilirler. Bir sonraki yazımızda bahsedeceğimiz borsa dışı opsiyon sözleşmeleri ise bankalarla yapılır ve müşteri isteklerine göre düzenlenebilir (customize)

Döviz opsiyon borsaları oldukça yenidir. İlk kez ABD'de 1982 yılında Philadelphia Menkul Kıymetler Borsası'nda (Philadelphia Stock Exchange) döviz opsiyonu ticaretine başlanmıştır. Onu izleyerek Chicago Opsiyonlar Borsası (Chicago Board Options Exchange) kurulmuştur. Daha sonraki yıllarda bu tür işlemler Avrupa'daki mali merkezlere de yayılmıştır.

Opsiyon sözleşmelerinin en önemli özelliği sahip olduğu esnekliktir. Somut bir örnek üzerinden bunu açıklayabiliriz.

Bir işlemci opsiyon borsasından 10,000$ değerinde ve 21 Mart tarihli Avrupa usulü bir dolar alış sözleşmesi satın almıştır.

Bu sözleşmenin uygulama fiyatı (temel fiyat) 2.00 TL olsun. Sözleşmeyi satın almak için toplam 5,000 TL prim (opsiyon maliyeti) ödemiş olsun.

Sonuç olarak, satın alınan alış opsiyonu sözleşmesi 2.5 TL olmaktadır. 5,000/10,000 = 0,5 TL ---> 2 + 0.5 = 2.5 TL

Bu bağlamda vade dolduğunda piyasada geçerli anında kura göre sözleşmeyi uygulayıp uygulamaya karar verecektir.

Sözün gelişi eğer piyasada kur dolar başına 2.5 TL üzerindeyse sözleşmeyi uygulayacak ve bundan net bir kazanç sağlayacaktır. (Kur 3 TL; Anında piyasa 3x10,000 = 30,000TL, Opsiyon piyasası 2x10,000 = 20,000TL + 5,000 (prim) = 25,000TL)

Fakat, 2 TL nin altındaki fiyatların olduğu durumda ise, sözleşmeyi uygulamadan ihtiyacı olan dövizi piyasada satılan alması kendisi için daha kârlı olacaktır. (Kur 1 TL; Anında piyasa 1x10,000 = 10,000TL, Opsiyon piyasası 2x10,000 = 20,000TL + 5,000 (prim) = 25,000TL)

2 TL ve 2.5 TL arasındaki piyasa fiyatları durumunda, yine sözleşmeyi uygulamak kendi yararına olacaktır. (Kur 2.25TL; Anında piyasa 2.25x10,000 = 22,500TL, Opsiyon piyasası 2x10,000 = 20,000TL + 5,000 (prim) = 25,000TL) Bu fiyatlardan görüldüğü gibi net bir zararı bulunmasına rağmen, opsiyon sözleşmesi nedeniyle baştan ödediği 5,000 TL nin bir kısmını çıkarmış olacaktır.

Anında piyasa fiyatı 2.5 TL olduğu durumda ise ne kârı ne de zararı olacaktır. Bu nokta başabaş noktasıdır.


Bir döviz satış sözleşmesinin satın alınması durumunda ise yukarda bahsettiğimizin benzer bir analiz ters yönde yapılacaktır.

Sözün gelişi yukardaki işlemcinin aynı koşullarda döviz satış sözleşmesi satın almış olduğunu varsayalım. Vade sonunda sözleşmenin uygulanması durumunda bir dolar karşılığı eline geçecek net miktar 1.5 TL olacaktır. (baştan ödenen dolar başına 0,5 TL prim nedeniyle)

O bakımdan vade sonunda piyasada geçerli olacak 1.5 TL'den daha düşük fiyatlardan sözleşmeyi uygulaması yararına olacaktır. (Kur 1 TL; Örnekteki 10,000$ karşılığı olarak alınan para Anında piyasa 1x10,000 = 10,000TL, Opsiyon sözleşmesi 2x10,000 = 20,000TL - 5,000TL (prim) = 15,000TL)

2 TL üzerindeki fiyatlardan ise sözleşmeyi uygulamak yerine dövizi anında teslim piyasasında satması (ödediği prime karşın) net bir kazanç sağlamaktadır. (Kur 2.5 TL; Örnekteki 10,000$ karşılığı olarak alınan para Anında piyasa 2.5x10,000 = 25,000TL, Opsiyon sözleşmesi 2x10,000 = 20,000 - 5,000TL (prim) = 15,000TL)

2 TL ile 1.5 TL arasındaki fiyatlardan ise baştan ödediği 5,000 TL primin bir bölümünü karşılayacağı için net bir kaybı olmasına rağmen sözleşmeyi uygulamak yararına olacaktır. (Kur 1,75 TL; Örnekteki 10,000$ karşılığı olarak alınan para Anında piyasa 1,75x10,000 = 17,500TL, Opsiyon sözleşmesi 2X10,000 = 20,000 - 5,000TL (prim) = 15,000TL)

1,5 TL lik döviz kuru ise başabaş noktasıdır.


Bu noktaya kadar açıklamalar opsiyon sözleşmelerinin alıcıları açısından yapılmıştır. Bu sözleşmelerin karşı tarafında yine borsanın denetimi altında çalışan sözleşme satıcıları vardır. Opsiyon sözleşmesinin satıcısına aynı zamanda sözleşme yazıcısı (option writer) da denilmektedir.

Opsiyon sözleşmesinin alıcısı ile satıcısının davranışları ve kâr-zarar görüntüleri birbirinin tersi durumdadır. Örnek olarak yukarda bahsettiğimiz dolar alış sözleşmesi durumunu satıcı açısından inceleyelim.

Piyasa kuru 1$:1.5TL düzeyine yükselmesine kadar sözleşme uygulanmayacağı için alıcının dolar başına ödediği 0,5 TL'lik prim kendisinin zararını, satıcının ise kârını oluşturmaktadır. Aslında satıcı, kurun bu düzeye yükselmeyeceğini tahmin ettiği için bu fiyattan alış sözleşmesi satmaktadır.

Ama 1$: 1,5TL düzeyinde sözleşme uygulanır.

Dolar kuru 1,5 TL ile 2 TL arasındaki fiyatlardan satıcının yine bir kazancı olmaktadır. Ancak bu kazanç 5,000 TL'lik primden düşük olacaktır.

Kur 1$:2TL düzeyinde olursa, satıcının kazancı sıfıra düşer.

Bu seviyeden sonra net bir zarar söz konusudur. Çünkü satıcı dövizi daha yüksek piyasa fiyatından satın alıp sözleşme alıcısına devretmek zorundadır. Bu zarar kur yükseldikçe artar, ve sınırsızdır. Satıcı böyle sınırsız zarar olasılığı ile karşı karşıya bulunduğu için borsa satıcısı olmak oldukça ağır koşullara bağlıdır. Bu nedenle, yüksek bir işletme sermayesi koşulu aranabilmektedir.


Buna paralel olarak bir satış opsiyonu sözleşmesi satıcısının (yazıcısının) davranışları da incelenebilir. Yukardaki örneğe göre kurun 1$:1.5TL'nin altına düşmesi durumunda satıcının bir zararı olacaktır. Ancak bu kez söz konusu zararın sınırı bellidir. Teorik olarak bu varsayım kurun sıfıra düşmesi durumudur. Bu durumdaki zarar sözleşmede kararlaştırılan uygulama fiyatı ile döviz miktarının çarpımına eşittir.

Opsiyon sözleşmesi değişik uygulama fiyatlarından yapılabilmektedir. Bunların bazıları diğerlerinden daha çok işlemcinin lehinedir. Sözleşmeye ödeyeceği prim (sözleşmenin maliyeti) seçilecek uygulama fiyatına göre değişir. Ayrıca sözleşmenin Avrupa ve Amerikan usulü oluşu da prim miktarını etkileyebilmektedir.

Opsiyon sözleşmeleri sınırlı sayıda döviz üzerinden yapılmaktadır. Bu sınırlı sayıdaki her ulusal para ile yapılabilen sözleşmelerin minimum miktarları vardır ve bu miktarlar genellikle gelecek borsası sözleşmelerinin (ayrıntılı bilgi için tıklayınız) yarısı kadar olmaktadır. Philadelphia Opsiyon Borsası'nda sterlin sözleşmesinin en düşük değeri 12,500 Pound'dur. Sözleşmelerin bitiş tarihleri de sabitleştirilmiştir. Sözü edilen borsada bu tarihler Mart, Haziran, Eylül, Aralık aylarının üçüncü Çarşamba günleridir.

Borsa opsiyon sözleşmelerinin standart olması, süreleri içinde kolayca el değiştirmelerine olanak sağlamaktadır. Diğer taraftan ticari ve mali ihtiyaçlar için kullanılmaya uygun olmamaktadır. Bu bakımdan bu borsa döviz opsiyon piyasası özellikle spekülatörler (al sat yapanlar) için ilgi çekici piyasalardır.